Bağımlı kişinin tedaviye karar vermesi de aynı bağımlılık gibi uzun bir süreçtir. Kişinin tedaviye karar vermesi için aynı zamanda değişime hazır olması gerekmektedir. Değişim ise her alanda olduğu gibi bağımlılık konusunda da sabır ve zaman gerektirir. Bağımlı kişi, genellikle uzun bir kullanım sürecinden geçmektedir. Henüz 18 yaşını dahi doldurmadan sigara, alkol ve esrar ile başlayan madde kullanım süreci daha sonra ekstazi vb. haplar ile devam edebilir. Ardından kişi, bağımlıların tabiri ile daha fazla kafa yaşayabilmek için daha ağır uyuşturucu maddelere geçiş yaparlar. Örneğin; hapların ardından kokain kullanımına geçiş yapabilir ve kokain kullanmaya başlayan kişi daha önceki saydığımız maddelerden daha sık ve daha düzenli şekilde bu yeni maddeyi kullanmaya başlayacaktır. Bir yandan da bazı bağımlılarda birden fazla maddenin kullanımı (çoklu madde kullanımı) mevcuttur. Bağımlının uzun süren bağımlılık süreci sonucunda değişimi de zaman almaktadır. Kişinin değişime hazır olması için gereken bazı evreler vardır.
Farkındalık Öncesi Dönem
Birinci evre Farkındalık Öncesi olarak tanımlanır ve bu evrede kişi henüz değişime hazır değildir. Kişi henüz kullandığı alkol veya maddenin kendisine verdiği zararların farkında dahi değildir. Alkol veya uyuşturucuların zarar veren maddeler olduğunu düşünmemektedir. Aslında bu evrede kişinin değişime hazır olmama sebebi herhangi bir problemi olduğunu düşünmemesinden kaynaklanır. Kişiye tedavi teklifinde bulunmak sert bir tepkiyle karşılaşılmasına sebep olacaktır. Bazı durumlarda tedaviye gelebilirler ancak bu durum da kendi rızalarıyla değil, daha çok yakınlarının baskısıyla olmaktadır. Bu evrede yakınlarının yapması gereken, bağımlıyı bağımlılık hakkında bilgilendirmektir. Ayrıca bu evrede, bağımlılıkla ilgili olarak kişiye farkındalık kazandırmak amacı güdülmelidir.
Farkındalık Dönemi
İkinci evre ise Farkındalık Evresi olarak adlandırılır ve bu evrede kişinin artık kullandığı alkol veya maddenin kendisine zarar verdiğine dair farkındalığı vardır. Bu farkındalığı kazanması henüz tedaviye hazır olduğuna veya maddeyi bırakmaya karar verdiği anlamına gelmemektedir. Kişi henüz kullandığı maddeyi bırakmaya karar vermemiştir. Bu evreyi diğer değişim evrelerinden ayıran en önemli şey, kişinin bu evrede ambivalan duygular yaşamasıdır. Kişi hem bırakmak istemekte hem de bir yandan bırakmak istememektedir. Bu evrede hem ortada bir problem olduğunu kabul etmekte hem de bir yandan madde kullanımı ve bağımlılığın kendisi için bir problem olmadığını düşünmektedir. Ailelerden gelen tedavi arayışlarını düşündüğümüzde bağımlıların ciddi bir kısmı bu evrede uzun bir süre geçirirler. Bağımlının yakını yardım talep ettiğinde, bağımlı kişinin zaman zaman tedaviye sıcak baktığı ve madde kullanımının artık kendisini yorduğunu ve bırakmak istediği belirtilir. Ancak yine aynı bağımlı yakını, bağımlı kişinin sadece birkaç dakika sonra bile bu düşünceden vazgeçtiğini ve tedaviye kesinlikle gitmeyeceğini söylemektedir.
Bu evrede bağımlının duyguları anlık değişimler göstermektedir. Bağımlının yakınlarının bu evrede yapması gereken, bağımlının değişmek ve değişmemek arasında gidip geldiği köprüde onun değişmek tarafına yaklaşmasını sağlamaktır. Bu durumu sağlamak için ise özellikle bu evrede ailelerin profesyonel destek almaları önerilir. Profesyonel destek sırasında aileye bağımlılığın nasıl bir hastalık olduğu öğretilir. Ayrıca bağımlıya doğru yaklaşım teknikleri öğretilir. Özellikle ailenin çatışma çözme becerilerinin değişimi kişideki değişimi de sağlaması adına önemlidir. Bazen bağımlının tedaviye gelmeyip de bir aile üyesinin destek almak için geldiği durumlarda, uzaktan yapılan müdahale de olsa, bağımlılık konusunda önemli adımlar atılabilir. Ailenin doğru yaklaşımı sonucu, tedaviye aktif katılımı dahi olmasa da kullanılan madde miktarı ve sıklığında azalma görülen vakalar vardır.
Karar Verme Dönemi
Üçüncü evre ise Karar Verme evresi olarak bilinir. Kişi bu evrede kullandığı alkol veya maddeyi bırakmak istemektedir. Bu isteğe rağmen hala harekete geçmemiştir yani madde kullanımına devam etmektedir. Çevremizde özellikle bazı sigara tiryakileri zaman zaman sigarayı bırakmaya karar vermekte ancak bir türlü uygulama aşamasına gelememektedirler. İşte bu örnekteki kişi veya kişiler karar verme evresindedirler. Aslında bu evreyi alkol ve madde kullanımını bırakmaya yönelik bir hazırlanma evresi olarak görebiliriz. Bu hazırlanma evresi bazı bağımlılarda nispeten daha uzun sürebilir. Özellikle kişinin maddeyi ne kadar zamandır kullandığı başta olmak üzere, hangi maddeyi kullandığı, hangi yolla kullandığı, birlikte kullandığı arkadaş sayısı, sosyokültürel ve ekonomik yapısı vb. birçok etken kişinin karar verme evresinin ne kadar süreceğini belirleyebilir.
Karar verme evresi, en önemli değişim evrelerinden biridir çünkü kişi alacağı radikal karara yönelik bir plan yapabilir. Örneğin; kişi yıllardır kullandığı maddeyi ne zaman bırakacağını bu evrede belirleyebilir. Karar Verme evresi adından da anlaşılacağı gibi aslında bir yol ayrımıdır. Bu yol ayrımında kişi izleyeceği yolu belirler. Kişi ya maddeyi bırakma konusunda değişime devam eder ve harekete geçer, ya da tekrardan farkındalık öncesi evreye geri döner. Kısaca ya bırakmaya hazırlanır ya da kullandığı maddenin kendisine zarar vermediğini iddia ederek kapıları bir süreliğine tamamen kapatır.
Harekete Geçme Dönemi
Harekete Geçme evresi dediğimiz dönemde ise kişi artık maddeyi bırakmıştır ve kullanımı kesilmiştir. Kişi için artık madde ile adeta bir savaş dönemi başlamıştır. Ancak harekete geçmesine rağmen tekrar kullanıma geri dönüş riski fazladır. Sürdürme evresi ise kişinin temiz kalmaya devam etmesidir. Temiz kalma, kişinin kullandığı maddeyi bırakmış ve artık kullanmıyor olmasıdır. Bu süreç tedavi alan kişi açısından bakıldığında psikolojik, tıbbi ve sosyal desteğin alındığı dönemdir. Kişi dönmemek için bir hayli çabalamaktadır ve temiz kalmaya devam etmektedir. Bu evrede de aslında karar verme evresi gibi bir yol ayrımı daha vardır. Kişi bu evrede ya tekrar alkol ve madde kullanımına geri dönüş yapacak ya da ömrünün geri kalan kısmını temiz kalarak tamamlayabilecektir.
Nüks Dönemi
Nüks evresi olarak adlandırdığımız dönemde ise kişi tekrardan alkol veya madde kullanımına geri dönüş yapmıştır. Burada hem yakınlarının hem de danışmanının yapması gereken kişinin girdiği bu evreden çıkmasını sağlamaktır. Bağımlılık, nüks oranı yüksek olan bir kronik beyin hastalığıdır. Bağımlı kişi, temiz kalma sürecinde zaman zaman birden çok kez kayma dediğimiz tekrardan madde kullanımına dönüş süreçlerini yaşayabilir. Kişinin bu noktaya takılmaması ve tekrardan tedavi olma ve maddeyi bırakma motivasyonunu kazanması oldukça önemlidir. Burada bağımlı, bağımlı yakınları ve terapistin uyumlu çalışması kişinin kaybettiği motivasyonu tekrardan kazanması ihtimalini arttıracak ve kişi tekrardan harekete geçip maddeyi bırakma evresine geçebilecektir.
Kişide bağımlılığın gelişimi bir süreç alacağı gibi aynı zamanda kişinin değişime karar vermesi de zaman alacaktır. Bu noktada bağımlı yakınlarının yukarda anlattığımız evrelere uygun şekilde davranması ve bağımlı kişiyi yönlendirmesi gerekmektedir. Bağımlının içinde bulunduğu evreye uymayan şekilde bir yaklaşım kişide istemediğimiz reaksiyonlara da yol açabilir. Örneğin; farkındalık öncesi evredeki bir bağımlı ile madde kullanımını bırakma konusunda konuşmak hem gereksizdir hem de kişinin direnç geliştirmesini sağlar. Bu noktada aile de profesyonel destek alarak bağımlı yakınına doğru şekilde yaklaşabilir.