Öğrenilmiş çaresizlik; belirli bir olay neticesinde tekrarlayan şekilde olumsuz tepkiler alma sonucunda meydana gelen, başarısızlığı tümden kabul etme halidir. Bu hal o kadar güçlü bir zemine oturmuştur ki kişinin başarısız olmasının önündeki tüm engeller yok olmuş olsa da kişi yine de başarısız olacağını düşünür. Engellerin kalktığını dahi göremeyecek kadar tekrar tekrar başarısız olacağına inanmıştır. Öğrenilmiş çaresizlik deyince depresyondan bahsetmemek olmaz. Bu ikili arasında çok güçlü bir bağ vardır. Depresyondaki kişi de çaresiz, umutsuz ve ümitsiz olduğunu düşünmekle beraber yaşadıklarının hiçbir zaman düzelmeyeceğini düşünmektedir. Kişiye göre ne yaparsa yapsın, hangi yolu denerse denesin sonuç hep aynı olacaktır.
Seligman Deneyi ve Öğrenilmiş Çaresizlik
1965 yılında Martin Seligman ve Steven F. Maier adında iki psikolog köpekler üzerinde öğrenilmiş çaresizlik konusundaki araştırmalarını derinleştirmek için bir deney gerçekleştirmişler. Her ne kadar deney hayvan hakları açısından oldukça acımasız olsa da öğrenilmiş çaresizliği en iyi şekilde anlatan deneydir. Araştırmacılar köpekleri iki farklı kafese dağıtarak yerleştiriyorlar. İki kafesin de zeminine bir düzenek yerleştiriliyor ve düzenek sayesinde zemine elektrik verilmiş oluyor. İki kafesin arasında önemli bir ayrım mevcut. Kafeslerin birinde köpeklerin elektrik akımını durdurabilecekleri bir buton varken diğer kafeste böyle bir mekanizma mevcut değil. İki kafese de elektrik veriliyor ve köpeklerin davranışları gözlemleniyor. Durdurma butonu bulunan kafesteki köpekler bir süre sonra butona basarak elektrik akımını durdurabileceklerini öğrenmiş oluyorlar. Diğer köpeklerin ise böyle bir imkânı bulunmuyor.
Araştırmacılar daha sonra tüm köpekleri buton bulunmayan başka bir kafese topluyorlar. Bu yeni kafesin özelliği ise rahatlıkla kaçabilme imkanına sahip olması. Köpekler kafesin kapağının üstünden rahatlıkla kaçabilme imkanını bulundurabiliyor. Buton bulunan ve elektrik akımını durdurmayı başarabilen köpekler kapağın üzerinden atlayıp kaçmayı başarıyorlar. Ancak butonu kullanamayan ve elektrik akımına maruz kalan köpekler kapaktan atlayamıyor ve elektrik akımına maruz kalmaya devam ediyorlar.
Bu aradaki farkı şu şekilde özetleyebiliriz. İlk başta buton bulunan kafeste kalan köpekler butona basarak elektrik akımını durdurmayı öğrenmişlerdir. Bu öğrenme ile birlikte ikinci kafesten de kurtulmayı başarabileceklerini de öğrenmişlerdir. Diğer köpekler ise ilk kafeste elektrik akımını durduramadıkları için çaresizliği yaşamak zorunda kalmışlardır. Bu şekilde ikinci kafesten de kaçamayacaklarını öğrenmiş ve çaresizce elektrik akımına maruz kalarak akımın bitmesini beklemişlerdir. Halbuki iki köpek grubu da ikinci kafeste eşit konumdadır ve şansları eşittir. Ancak bir grup köpek kurtulmayı öğrenmişken diğer grup köpek ise çaresizliği öğrenmiş ve kaçış için çaba bile harcamamışlardır.
Yetersiz Değilsin
Öğrenilmiş çaresizliği yaşayan kişiler kendilerini bir süre sonra bir olay karşısında çaresiz, umutsuz ve hatta değersiz dahi görebilirler. Daha önce başlarına gelen bir olayın sonucunun yine aynı olacağını düşünürler ancak her deneme birbirinden bağımsızdır. Bunu yazı tura metaforuna benzetebiliriz. Arkadaşınızla bir madeni para üzerinden yazı tura oynadığınızı düşünün. Parayı havaya attınız ve yazı geldi. Bir kez daha attığınızda tura gelme ihtimali daha mı yüksek olur?
Tabi ki hayır. Her atışta şanslar eşittir. İsterse üst üste 10 kez yazı gelsin, 11. atışta yazı gelme ihtimali yine %50’dir. Yaşadığınız olaylar ve o olayların sonuçları için de bu süreç aynı şekilde işler. Eğer majör bir hata yapmıyorsanız, sonuç her seferinde farklı olacaktır. Örneğin; YKS’ye hazırlanırken hiç çalışmamış, plan yapmamış veya bir tane bile soru çözmemiş öğrenci sınava 10 kez dahi girse sonuç değişmeyecektir ancak burada sorun sınavla ilgili değildir. Aynı öğrenci girdiği sınavdan sonra hatalarını tespit edip eksiklerini tamamlarsa sonuç farklı olacaktır. İki kez deneyip öğrenilmiş çaresizliği yaşadığını belirten öğrenci eğer eksiklerini tespit ederek onları kapatırsa üçüncü denemede sonucun değiştiğini görecektir.
